Umowa dożywocia - dla kogo?

Przeczytaj także: Renta dożywotnia. Co to jest klauzula trzech siódemek?

Uregulowanie to ma swoje uzasadnienie w charakterze stosunku, jaki jest wynikiem zawarcia umowy dożywocia; jest to stosunek wymagający bezpośredniej styczności pomiędzy stronami, a z przyczyn dotyczących sfery przeżyć psychicznych, a zwłaszcza emocjonalnych, instrumenty prawne nie zawsze umożliwiają rozwiązywanie powstałych na tym tle konfliktów. Mogą natomiast ograniczyć ich źródło i łagodzić skutki związane z pozostawaniem stron w stosunku prawnym. Stąd przewidziane przez przepisy rozwiązanie jest stosunkowo radykalne - zasadniczo zmierza do ograniczenia kontaktów pomiędzy stronami i zastąpienie ich świadczeniem rentowym, albo wręcz do zniesienia stosunku z umowy dożywocia. Podstawową przesłanką zamiany uprawnień z dożywocia na rentę jest poważne pogorszenie się stosunków między stronami; musi to osiągnąć stan, w jakim nie można od stron wymagać, aby pozostawały w bezpośredniej styczności. Bez znaczenia jest natomiast przyczyna takiego stanu, w tym zwłaszcza strona podmiotowa, np. winy takiego stanu, a także inne elementy poddające się ocenie obiektywnej, np. oceniana w tych kategoriach "waga" konfliktu, czy też jego przyczyny. Trudno oprzeć się wrażeniu, że ustawodawca w tym zakresie wyraźnie chroni interesy osobiste, jakie związane są ze stosunkiem z umowy dożywocia (red. E. Gniewek/Jezioro, Kodeks cywilny, Komentarz, 2013 r.).

Legitymacją do wystąpienia z żądaniem zamiany uprawnień wynikających z umowy dożywocia na rentę - posiada każda ze stron stosunku z umowy dożywocia. Natomiast z żądaniem rozwiązania umowy dożywocia może wystąpić zobowiązany oraz ten dożywotnik, który był zbywcą nieruchomości (por. Z. Radwański, [w:] System pr. pryw., t. 8, s. 764).

W świetle literalnej treści komentowanego przepisu - zamienne świadczenia rentowe mogą mieć charakter pieniężny lub mogą to być inne rzeczy oznaczone co do gatunku (tak Z. Radwański, [w:] System pr. pryw., t. 8, s. 764). Żądanie rozwiązania umowy w ujęciu komentowanego przepisu jawi się jako rozwiązanie najbardziej radykalne, stąd też można uważać, że chodzi tu o najbardziej ostre konflikty między stronami stosunku z umowy dożywocia (są to w ujęciu ustawodawcy wypadki "wyjątkowe"). W świetle literalnej treści art. 913 § 2 KC zdają się nie mieć znaczenia rzeczywiste przyczyny, których następstwem jest taka wyjątkowość tych zdarzeń. Orzecznictwo dostarcza tutaj całego szeregu przykładów, które jednak trudno skatalogować według czytelnych kryteriów. Cechą wspólną wszystkich zaszłości, jakie kwalifikują wypadek z art. 913 § 2 KC, jako "wyjątkowy", jest krzywdzenie dożywotnika, agresja i zła wola po stronie jego kontrahenta, a nie samo negatywne nastawienie dożywotnika do kontrahenta (wyr. SN z 9.4.1997 r., III CKN 50/97, MoP 1997, Nr 10, s. 6; por. też szerokie rozważania Z. Radwańskiego, [w:] System pr. pryw., t. 8, s. 766-769; E. Niezbecka, [w:] A. Kidyba (red.), KC. Komentarz, s. 1241). Przepis art. 907 § 2 KC stosuje się odpowiednio do dożywotniej renty, na którą zamieniono uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia (art. 913 § 1 KC) - uchw. SN z 18.5.1978 r. III CZP 29/78, OSN 1979, Nr 2, poz. 22).

Na podstawie art. 914 KC, zbycie przez zobowiązanego z umowy dożywocia (dotyczy to także kolejnych nabywców obciążonej prawem dożywocia nieruchomości) otrzymanej nieruchomości jest podstawą dla dożywotnika do żądania zamiany prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tego prawa. Z mocy tego szczególnego przepisu, sama zmiana podmiotu zobowiązanego traktowana jest przez ustawodawcę jako przyczyna równoważna wytworzeniu się między dożywotnikiem a zobowiązanym takich stosunków, że nie można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności. Komentowany przepis stanowi kolejny wyraz traktowania stosunku z umowy dożywocia jako stosunku, w którym elementy podmiotowe (osobiste) mają dominujące znaczenie (por. też Z. Radwański, [w:] System pr. pryw., t. 8, s. 764-765).